Migracje zarobkowe do krajów UE a prawo do zabezpieczenia społecznego

W debacie publicznej bardzo często mówi się o Polakach za granicą. Nic dziwnego, od wieków Polacy emigrowali, z różnych powodów, zarówno politycznych jak i zarobkowych. Szczególnie dużo jest obecnie Polaków na terenie dzisiejszej Unii Europejskiej, co wynika zarówno z wcześniejszych, jak i poakcesyjnych wyjazdów. Jednak istotne jest to, że wraz z wejściem Polski do Unii Europejskiej w maju 2004 r. zaczęły nas obowiązywać te same, co wszystkich innych obywateli Wspólnoty prawa do swobodnego przemieszczania się i pracy. Rynki pracy większości państw otwierały się stopniowo, co pozwalało na podejmowanie pracy bez konieczności posiadania dodatkowych zezwoleń. I choć to otwarcie granic na tzw. „tanią siłę roboczą” z nowych państw członkowskich, szczególnie z Polski, wzbudzało liczne emocje i straszono np. polskim hydraulikiem, to życie pokazało, że obawy okazały się niesłuszne. Nie oznacza to, że do dziś nie wykorzystują ich politycy, a temat ten wciąż wraca, np. w czasie brytyjskiej debaty o Brexicie.

Cofnijmy się jednak o kilka lat wstecz. Najwcześniej, bo z dniem przystąpienia Polski do UE 1 maja 2004, rynki pracy dla nowych krajów UE w pełni otworzyły Wielka Brytania, Irlandia i Szwecja. Wkrótce potem dołączały kolejne kraje:

• 2006 r. – Finlandia, Hiszpania, Portugalia i Grecja;
• 2007 r. – Holandia, Luksemburg;
• 2008 r. – Francja;
• 2009 r. – Belgia i Dania;
• 2011 – Niemcy i Austria.

Polacy chętnie korzystali z pojawiających się możliwości swobodnego poruszania się po Wspólnocie i podejmowania pracy w innych krajach. I choć trudno jest zmierzyć migrację, a tym bardziej jej cel, to badania ankietowe przeprowadzone przez Narodowy Bank Polski w 2019 r. wskazują jednoznacznie, że najczęściej wyjeżdżamy do pracy. Ekonomiczne powody wyjazdu wskazywało między 68% a 78% tzw. doświadczonych migrantów. Tzw. „nowi” migranci jako powody wyjazdu związane z pracą deklarowali nawet częściej: od 73% do 85% wskazań. (Chmielewska, Panuciak, Strzelecki 2019). Z kolei dane Głównego Urzędu Statystycznego pokazują wyraźny wzrost wyjazdów do krajów Unii Europejskiej po akcesji. Szczególnie w Wielkiej Brytanii, Irlandii, Niemczech i Holandii liczba ta rosła znacząco od 2004 r. Ostatnio liczba nowych migrantów zmniejszyła się (w 2018 r.), wraz z korzystną koniunkturą na polskim rynku pracy. Jednocześnie wyjątkowej uwagi wymaga Wielka Brytania, do której po decyzji o Brexicie nie tylko nie przybywają nowi migranci z Polski, ale ich liczba nawet się zmniejszyła.

Jeśli więc tak często emigrujemy do innych państw UE z powodów zarobkowych, to jesteśmy także objęci prawami pracowniczymi i prawami związanymi z zabezpieczeniem społecznym. Nasza emerytura nie przepada. Możemy korzystać ze świadczeń macierzyńskich, świadczeń w razie bezrobocia i innych na tych samych zasadach, co inni obywatele Unii Europejskiej. Kwestie te szczegółowo regulują zarówno Rozporządzenie w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego, dyrektywy w sprawie delegowania pracowników, jak i rozporządzenia wykonawcze i orzecznictwo. I co prawda sytuacja pracujących migrantów bywa bardziej skomplikowana niż w przypadku osoby, która całe życie spędza i wykonuje pracę na terenie jednego kraju, ale większość tych kwestii jest już dobrze uregulowanych.

Czym właściwie jest koordynacja?

Zgodnie z podstawowymi wolnościami zapewnianymi przez Unię Europejską każdy obywatel ma prawo do swobodnego przemieszczania się w obrębie Wspólnoty. Zadaniem koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego jest więc ułatwienie tego procesu, zarówno osobom, które przebywają za granicą turystycznie (np. gwarantując dostęp do ochrony zdrowotnej), jak i pracującym, które powinny mieć prawo do zabezpieczenia podstawowych tzw. ryzyk społecznych, a więc obok choroby, także: niezdolności do pracy, starości, wypadku przy pracy, obciążeń rodzinnych, macierzyństwa, inwalidztwa etc. To dzięki przepisom koordynacyjnym osoby przebywające na terenie innego państwa członkowskiego nie tracą prawa do zabezpieczenia społecznego.

Koordynacja zabezpieczenia społecznego opiera się na pięciu podstawowych zasadach.

1. Równego traktowania

Zasada ta gwarantuje nam, że jeśli jesteśmy obywatelami państwa Unii Europejskiej lub EFTA (Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu) to mamy dokładnie takie same prawa do świadczeń, jak i obowiązki wynikające z przynależności do systemu, jak obywatele państwa, w którym przebywamy. Oznacza to, że nikt nie może być dyskryminowany z powodu swojego innego obywatelstwa niż kraj, w którym przebywa. Jeśli więc podejmujemy pracę w jakimś szwedzkim zakładzie pracy, to z jednej strony musimy płacić takie same składki jak Szwedzi, ale w razie bezrobocia, wypadku przy pracy i innych niespodziewanych sytuacji pozbawiających nas dochodu – mamy prawo do zasiłków takiej samej wysokości, co Szwedzi w tej samej sytuacji życiowej.

2. Swobodnego przepływu osób

To zasada wypływająca z art. 45 Traktatu o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej. Zakłada, że obywatele Unii Europejskiej mają prawo poszukiwać pracy i podjąć ją bez zbędnych zezwoleń w innym państwie Wspólnoty. Obywatele UE mogą też z tego powodu zamieszkać w innym kraju ze względów zawodowych i pozostać nawet wtedy, gdy umowa o pracę już wygaśnie. Zasada swobody przemieszczania się powiązana z pracą oznacza także, że jako obywatele UE mamy prawo korzystać z tej zasady, nie tracąc prawa do zabezpieczenia społecznego i ubezpieczenia zdrowotnego. Jeśli więc wyjeżdżamy do innego kraju UE lub EFTA korzystając ze swobody podjęcia pracy najemnej albo prowadzenia własnej działalności, to mamy prawo do zabezpieczenia społecznego, a więc i w razie konieczności korzystania z odpowiednich usług lub świadczeń pieniężnych na tych samych zasadach, co wszyscy inni obywatele.

3. Zasada jedności stosowanego ustawodawstwa

Ta zasada jest bardzo ważna, ponieważ chroni obywateli przed podleganiem pod kilka systemów naraz – a przecież zabezpieczenie społeczne to nie tylko świadczenia, ale i składki. Nie ma powodu, byśmy płacili je w dwóch państwach. Podlegać można pod ustawodawstwo tylko jednego państwa. Najczęściej (choć z określonymi wyjątkami) jest to państwo, w którym wykonuje się pracę, tzw. zasada Lex Loci Laboris. Wyjątki stanowią osoby delegowane do pracy za granicą na określony czas, czy też osoby pracujące lub prowadzące działalność w więcej niż w jednym państwie i in. Kwestie te są szczegółowo regulowane w rozporządzeniach i orzecznictwie.

4. Zasada zachowania praw nabytych

Ta zasada chroni przed utratą uprawnień, które już sobie wypracowano, choć w innym państwie członkowskim. A zatem jeśli ktoś pracuje w jednym państwie i tam opłaca składki na ubezpieczenie społeczne, po czym przeprowadza się do innego – to zachowuje te uprawnienia. Jeśli więc ktoś nabył prawo np. do świadczenia pieniężnego z tytułu macierzyństwa w jednym państwie, to po przeprowadzce nadal ma do niego prawo. Ważne dla obywateli, którzy pracowali w Wielkiej Brytanii jest to, że okresy ubezpieczenia, zatrudnienia lub pracy na własny rachunek przebyte w do dnia poprzedzającego dzień wyjścia Zjednoczonego Królestwa z Unii Europejskiej zostaną zaliczone na zasadach koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego do okresu 365 dni uprawniającego do nabycia prawa do zasiłku oraz do okresu, od którego zależy wysokość i okres pobierania zasiłku.

5. Zasada sumowania okresów

Zasada ta gwarantuje, że okresy ubezpieczenia, zamieszkania lub zatrudnienia w ramach przepisów różnych poszczególnych państw członkowskich są sumowane, o ile nie nachodzą na siebie. Oznacza to np. że jeśli ktoś chce skorzystać z prawa do świadczenia emerytalnego w danym państwie, gdzie wymagany jest odpowiedni wiek oraz lata stażu pracy, to przy liczeniu stażu dolicza się także lata przepracowane w innych państwach członkowskich. A więc np. ZUS, pod pewnymi warunkami, uwzględni okresy pracy z Niemiec lub innych państw członkowskich.

Podróżując i pracując w innych państwach Unii Europejskiej cały czas zachowujemy prawo do zabezpieczenia społecznego w razie zajścia różnych nieprzewidywanych sytuacji, zmniejszających nasz dochód. Koordynacja systemów zabezpieczenia społecznego ma nam to ułatwić i zapewnić, że gdziekolwiek pracujemy i jesteśmy – wciąż posiadamy podstawowe prawa, na tych samych zasadach, co wszyscy inni obywatele.

Jeśli jesteście więc pracownikami oddelegowanymi na krótki czas przez swojego pracodawcę do innego państwa członkowskiego, pracujecie jako kierowcy rozwożąc towar między różnymi krajami UE, pracujecie, mieszkacie i założyliście rodzinę w innym kraju członkowskim, ale postanawiacie się po latach przeprowadzić z powrotem do Polski – lub też do innego państwa członkowskiego – w każdej z tych sytuacji przepisy regulują Wasze prawa.

Autor : dr Janina Petelczyc

Bibliografia

1. Chmielewska I., Panuciak A., Strzelecki P. (2019), Polacy pracujący za granicą w 2018 r. Raport z badania, Narodowy Bank Polski, Departament Statystyki Warszawa, 2019 r.
2. GUS (2019) Informacja o rozmiarach i kierunkach czasowej   emigracji z Polski w latach 2004-2018, https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/migracje-zagraniczne-ludnosci/informacja-o-rozmiarach-i-kierunkach-czasowej-emigracji-z-polski-w-latach-2004-2018,2,12.html, data pobrania: 8 października 2020.
3. Wispelaere F. de, Smedt L. de, Pacolet J. (2019), Coordination of social security systems at a glance, European Commission, Directorate-General for Employment, Social Affairs and Inclusion 2019.