JAK NAPISAĆ TESTAMENT?  WYBÓR PRAWA WŁAŚCIWEGO DLA SPRAWY SPADKOWEJ

Świadomość prawa pozwala nam szybko rozwiązywać nieuchronnie pojawiające się na naszej drodze problemy, ale przede wszystkim umożliwia ich zapobieganiu. Bardzo mocno odczuwamy konflikty i problemy powstające na gruncie spraw spadkowych. Niewątpliwie, jednym ze źródeł nieporozumień mogą być kwestie dotyczące podziału majątku spadkodawcy. Świadomość możliwości jakie daje nam prawo w tym zakresie i skorzystanie z przysługujących nam uprawnień i narzędzi do planowania podziału i przeznaczenia swojego życiowego dorobku na wypadek naszej śmierci pozwoli nam oszczędzić wielu problemów.

Dlaczego jest to istotne dla naszych rodaków mieszkających za granicą? Ponieważ prawo daje możliwość wyboru w testamencie prawa, które będzie właściwe dla naszej sprawy spadkowej.

Zgodnie z rozporządzaniem Parlamentu Europejskiego i Rady nr 650/2012 w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń, przyjmowania i wykonywania dokumentów urzędowych dotyczących dziedziczenia oraz w sprawie ustanowienia europejskiego poświadczenia spadkowego, sprawę spadkową rozstrzyga właściwy organ w kraju, który był ostatnim miejscem zamieszkania spadkodawcy (zwykle notariusz lub sąd). Prawo Unii Europejskiej daje jednak możliwość spadkodawcy zamieszkującemu poza granicami ojczyzny, wskazania w testamencie prawa kraju swojego obywatelstwa, które będzie miało zastosowanie do sprawy spadkowej po jego śmierci – dotyczy to również krajów spoza UE.

Szczegóły dotyczące tego rozwiązania można znaleźć na stronie: https://europa.eu/youreurope/citizens/family/inheritances/planning-inheritance/index_pl.htm

Warunkiem dziedziczenia na podstawie testamentu w Polsce jest sporządzenie zgodnego z prawem polskim, ważnego testamentu.

Poniżej przedstawione zostały najważniejsze informacje, które ułatwią zrozumienie czym jest testament i z jakich instytucji możemy korzystać, by w sposób ważny i skuteczny rozdysponować swoim majątkiem na wypadek śmierci.

CZĘŚĆ I

A. Informacje ogólne

B. Swoboda odwołania testamentu

C. Bezwzględna nieważność testamentu

D. Rodzaje testamentów

A. Informacje ogólne

Testament jest dokumentem, który zawiera oświadczenie woli testatora, a także jednostronną czynnością prawną, przez którą osoba fizyczna określa losy swojego majątku na wypadek śmierci. Jest on jedyną, dopuszczalną prawnie formą dokonania rozporządzenia w tym zakresie. Testament może sporządzić osoba fizyczna, która posiada pełną zdolność do czynności prawnych – ukończyła 18 lat i nie jest ubezwłasnowolniona – w chwili sporządzania testamentu. Bez znaczenia jest późniejsza utrata zdolności do czynności prawnych.

Sporządzenie testamentu jest czynnością o charakterze osobistym, dlatego nie może zostać sporządzona przez przedstawiciela. Co więcej, nieważny jest wspólny testament, zawierający oświadczenia więcej niż 1 osoby, w tym małżonków. (Wyjątkiem jest testament ustny).

B. Swoboda odwołania testamentu

Wyłączenie możliwości sporządzenia testamentu wspólnego jest ściśle związane z kolejną zasadą testowania, jaką jest swoboda odwołania testamentu.

Testament można zmieniać lub odwoływać dowolnie i wielokrotnie w każdej chwili do momentu śmierci. Chwilą w której testament zaczyna wywierać skutki prawne jest otwarcie spadku – zgodnie z art. 924 i 925 Kodeksu cywilnego jest to chwila śmierci spadkodawcy. Masa spadkowa (majątek należący do spadku) nie pozostaje ,,w zawieszeniu” – z chwilą śmierci przechodzi z mocy prawa na spadkobierców. Dlatego też postępowanie spadkowe rozpoczyna się od wniosku o stwierdzenie nabycia spadku.

Możliwe są następujące sposoby odwołania testamentu:

1. Sporządzenie nowego testamentu:

Z chwilą sporządzenia nowego testamentu poprzedni traci moc prawną. Spadkodawca może sporządzić nowy, kolejny testament w dowolnej formie (zwykłej pisemnej bądź aktu notarialnego). W nowym testamencie można wyraźnie odwołać wcześniejszy testament w całości i wskazać dziedziczenie na podstawie ustawy lub nowego testamentu bądź odwołać tylko w części -wówczas pozostała część poprzedniego testamentu pozostaje ważna. Testator może użyć przykładowo słów takich jak: ,,anuluje”, ,,unieważniam” ,,odwołuje” Odwołanie wcześniejszego testamentu może nastąpić też w sposób dorozumiany (bez wyraźnego oświadczenia, że testator odwołuje poprzedni testament), gdy nowych rozporządzeń testamentowych nie da się pogodzić z treścią poprzedniego testamentu.

2. Zniszczenie testamentu

Zniszczenie testamentu bądź pozbawienie go cech ważności w zamiarze jego odwołania powoduje jego nieważność.

3. Dokonanie w treści testamentu zmian, z których wynika zamiar jego odwołania

C. Bezwzględna nieważność testamentu

Kolejnym istotnym elementem, który jest szczególnie chroniony poprzez ustawę jest świadomość testatora w chwili sporządzania testamentu. Kodeks cywilny wskazuje okoliczności, które powodują bezwzględną nieważność testamentu:

1. Sporządzenie testamentu w stanie wyłączającym świadome albo swobodne podjęcie decyzji i wyrażenie woli (ze względu na chorobę lub niedyspozycję psychiczną, lecz tylko taką, która ograniczyła zdolność świadomego podejmowania decyzji, racjonalnego myślenia w chwili sporządzania testamentu)
2. Błąd uzasadniające przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod jego wpływem nie sporządziłby testamentu tej treści
3. Sporządzenie testamentu pod wpływem groźby

Świadomość istnienia wskazanych wymogów jest niezwykle ważna, ponieważ przesłanki te mogą być podniesione w postępowaniu spadkowym w celu wykazania nieważności ogłoszonego testamentu. Również sąd z urzędu bierze je pod uwagę w postępowaniu spadkowym. Najczęściej, w celu wykazania stanu zdrowia i świadomości testatora w postępowaniu sądowym powoływany jest biegły sądowy i przesłuchiwani są świadkowie.

Ponad wskazane powyżej przesłanki istnieją ogólne zasady dotyczące zasad składania oświadczeń woli. Testament jako oświadczenie woli testatora, zgodnie z kodeksem cywilnym podlega również tym regulacjom. Nieważność testamentu zachodzi również wówczas, gdy:

• jest sprzeczny z ustawą
• ma na celu obejście ustawy
• jest sprzeczny z zasadami współżycia społecznego

D. Rodzaje testamentów

Ustawa przewiduje kilka rodzajów testamentów. Dzielimy je na zwykłe i szczególe.

Do kategorii testamentów zwykłych zaliczamy:

• testament holograficzny (pisany własnoręcznie),
• testament notarialny
• testament allograficzny (administracyjny – ustane złożenie oświadczenia woli w obecności organów administracyjnych).

Testamenty szczególe to: wojskowy, ustny i podróżny.

Na potrzeby niniejszego opracowania istotne są wymagania formalne dla testamentu własnoręcznego, przewidziane w art. 949 §1 i §2 k.c.:

• w całości sporządzony własnoręcznym pismem (nie może zostać wydrukowany)
• własnoręczny podpis
• data (jej brak nie powoduje nieważności z mocy prawa, ale jest ważne dla ustalenie zdolności testowania spadkodawcy i kolejności testamentów, jeśli jest ich więcej niż 1.

CZĘŚĆ II

POWOŁANIE DO DZIEDZICZENIA – JAK USTANOWIĆ SPADKOBIERCĘ?

Powszechnie uważa się, że powołanie do spadku oznacza wskazanie, które części majątku przechodzą na własność poszczególnie wskazanych spadkobierców. W istocie na cały proces dziedziczenia składają się dwa etapy, a ich realizacji służą określone w ustawie instytucje. Postępowanie spadkowe w pierwszym etapie polega na stwierdzeniu nabycia spadku (na podstawie testamentu bądź ustawy), w którym wskazuje się krąg spadkobierców i udział w majątku spadkowym w jakim dziedziczą – wyrażony ułamkowo. Drugi etap realizuje się, gdy w kręgu dziedziczenia znajduje się więcej niż jeden spadkobierca. Jest to postępowanie o dział spadku, w którym poszczególne przedmioty spadku przyznawane są konkretnym spadkobiercom. Oba etapy postępowania spadkowego mogą być realizowane przed sądem, bądź w przypadku zgodnego wniosku wszystkich spadkobierców – u notariusza.

Powołanie do dziedziczenia, inaczej ujmując ustanowienie spadkobiercy, polega na wskazaniu kto i w jakiej części (wskazując wartość ułamkową) dziedziczy spadek.

Poniżej wymagania i ograniczenia ustawowe związane z ustanowieniem spadkobiercy:

• Dowolne określenie powołujące do spadku np. „Do spadku powołuję…”
• Spadkobierca musi być powołany w sposób pozwalający go zindywidualizować.
• Spadkobiercą może być jedna bądź kilka osób.
• Spadkobiercę można ustanowić dla całego bądź ułamkowej części spadku.
• Zakaz ustanawiania osoby trzeciej jako uprawnionej do wyznaczenia spadkobiercy.
• Zakaz powoływania spadkobiercy pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu à postanowienie nieważne, chyba że warunek bądź termin spełnił się przed otwarciem spadku
• Jeśli ustanowionych jest kilku spadkobierców i nie są określone ich udziały w spadku – dziedziczą w częściach równych

CZĘŚĆ III

INSTYTUCJE PRAWA SPADKOWEGO

A. Kształtowanie kręgu spadkobierców

B. Rozporządzanie składnikami majątku i nakładanie obowiązków na spadkobierców

Instytucje prawa spadkowego stanowią narzędzia, które służą do formułowania w określony sposób swojej ostatniej woli, przewidują możliwe sposoby ustanowienia spadkobierców, wydziedziczenia, rozporządzenia poszczególnymi składnikami majątku bądź zobowiązania spadkobiercy do dokonania określonej czynności.

A. Kształtowanie kręgu spadkobierców

NARZĘDZIA DO KSZTAŁTOWANIA KRĘGU SPADKOBIERCÓW

PODSTAWIENIE (zastąpienie, substytucja)

a. Zwykłe

Polega na powołaniu w testamencie spadkobiercy na wypadek, gdyby spadkobierca testamentowy bądź ustawowy nie chciał (odrzucił spadek lub zrzekł się dziedziczenia) bądź nie mógł być spadkobiercą.

Nie może być spadkobiercą:

powołana osoba fizyczna, która zmarła przed spadkodawcą, lub powołana osoba prawna, która nie istnieje w chwili otwarcia spadku, a także fundacja powołana w testamencie, która w określonym terminie nie została wpisana do rejestru;

• dziecko poczęte w chwili otwarcia spadku, które urodziło się nieżywe;
• osoba powołana do dziedziczenia, która została uznana za niegodną albo spadkodawca skutecznie ją wydziedziczył;
• osoba powołana na podstawie ustawy, na którą rozciągają się skutki zrzeczenia się dziedziczenia dokonane przez wstępnego.

b. Powiernicze

W przypadku, gdy spadkodawca zobowiąże w testamencie spadkobiercę do zachowania nabytego spadku i pozostawienia innej osobie będzie skutkowało tym, że ta inna osoba będzie powołana do spadku jedynie wtedy, gdy ta pierwsza osoba nie chce bądź nie może być spadkobiercą.

Zastosowanie w testamencie zasady podstawienia wyłącza zasadę przyrostu.

PRZYROST

Jeśli testator powołał kilku spadkobierców testamentowych, a jeden z nich nie chce lub nie może być spadkobiercą, przeznaczony dla niego udział, w braku odmiennej woli spadkodawcy, przypada pozostałym spadkobiercom w stosunku do ich udziału.

Zasadę przyrostu można wyłączyć. Wówczas część spadku przypadająca spadkobiercy, który nie chce bądź nie może dziedziczyć zostaje dziedziczona zgodnie z ustawą.

B. Rozporządzanie składnikami majątku i nakładanie obowiązków na spadkobierców

NARZĘDZIA DO ROZPORZĄDZANIA MAJĄTKIEM I NAKŁADANIA OBOWIĄZKÓW NA SPADKOBIERCÓW BĄDŹ ZAPISOBIERCÓW

ZAPIS ZWYKŁY  > dyspozycja spadkobiercy

Poprzez zapis zwykły spadkodawca nakłada na spadkobiercę lub zapisobiercę windykacyjnego obowiązek dokonania pewnego przysporzenia majątkowego dla innej osoby (spoza kręgu spadkobierców).

Co nam daje?

Innymi słowy, możemy obciążyć osobę, którą ustanawiamy spadkobiercą, bądź zapisobiercą windykacyjnym (o którym informacje poniżej) obowiązkiem dokonania określonej czynności na rzecz innej osoby. Przedmiotem zapisu zwykłego może być m.in. obowiązek: przeniesienia własności rzeczy, ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego, spełnienia świadczenia pieniężnego, przelewu wierzytelności, zwolnienia z długu, dostarczania środków utrzymania czy zaniechania wykonywania pewnych uprawnień.

Może być to każde świadczenie o charakterze majątkowym przynoszące korzyść zapisobiercy.

W wyniku zapisu, osoba ta uzyskuje roszczenie o wykonanie zapisu wobec spadkobiercy. Oznacza to, że zapisobierca nie uzyskuje przedmiotu zapisu z mocy prawa. Do zrealizowania świadczenia potrzebna jest czynność prawna spadkobiercy bądź zapisobiercy windykacyjnego, który został w testamencie wprost zobowiązany.

 Zapisobiercą może być również spadkobierca (uzyskuje on wówczas korzyść z majątku poza swoją częścią). W przypadku, gdyby zapisobierca nie chciał bądź nie mógł przyjąć świadczenia- obciążony zapisem staje się zwolniony z obowiązku jego wykonania w stosunku do tej osoby.

Pozostałe cechy zapisu zwykłego:

• Może być ustanowiony tylko w testamencie.
• Możliwe ustanowienie pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu.
• Musi zostać dokonany na rzecz innej osoby.
• Zapisobierca nie jest powołany do dziedziczenia – nie odpowiada więc za długi spadkowe!
• Do zapisobiercy stosuje się przepisy dotyczące zdolności dziedziczenia w tym niegodności.
• Odpowiedzialność spadkobiercy jest jednak ograniczona do wartości stanu czynnego spadku (art. 1033 k.c.). Zapisobierca może być obciążony dalszym zapisem! Wówczas jego odpowiedzialność ogranicza się do wartości jego własnego zapisu.

Z kodeksu cywilnego wynika jeszcze jedno ważne domniemanie dotyczące zapisu. Zgodnie z treścią art. 961 k.c. ,,jeżeli spadkodawca przeznaczył oznaczonej osobie w testamencie poszczególne przedmioty majątkowe, które wyczerpują prawie cały spadek, osobę tę poczytuje się w razie wątpliwości nie za zapisobiercę, lecz za spadkobiercę powołanego do całego spadku. Jeżeli takie rozrządzenie testamentowe zostało dokonane na rzecz kilku osób, osoby te poczytuje się w razie wątpliwości za powołane do całego spadku w częściach ułamkowych odpowiadających stosunkowi wartości przeznaczonych im przedmiotów.”

Zasadą jest, że zapis nie powoduje, że zapisobierca staje się spadkobiercą. Jakie ma to konsekwencje? Nie odpowiada on za długi spadkowe. Co w sytuacji, gdy spadkodawca nie ustanowił spadkobierców w testamencie, a jedynie rozporządził przedmiotami należącymi do spadku? Ustawodawca stworzył reguły interpretacyjne, które pozwalają uznać zapisobiercę bądź zapisobierców za spadkobierców, jeśli spadkodawca zapisał na ich rzecz przedmioty wyczerpujące cały bądź prawie cały spadek. W ten sposób czyni ich odpowiedzialnym również za długi spadkowe.

ZAPIS WINDYKACYJNY

Co możemy przekazać zapisem windykacyjnym?

Przedmiot zapisu:

• rzecz oznaczona co do tożsamości (indywidualne cechy, nie da się zastąpić inną rzeczą)
• zbywalne prawa majątkowe
• przedsiębiorstwo
• gospodarstwo rolne
• użytkowanie lub służebność na rzeczy stanowiącej własność spadkodawcy
• ogół praw i obowiązków wspólnika spółki osobowej
• może być to również rzecz przyszła, jeśli istnieje w chwili otwarcia testamentu.

Przedmiot zapisu musi należeć do majątku spadkodawcy w chwili otwarcia spadku, inaczej jest bezskuteczny.

Cechy:

• Skuteczny z mocy prawa w chwili otwarcia spadku
• W przeciwieństwie do zapisu zwykłego zapisobierca nie nabywa roszczenia, ale staje się podmiotem praw
• Przedmiot zapisu windykacyjnego nie wchodzi w skład spadku
• Ochrona prawna: zapisobierca windykacyjny może zwrócić się do sądu o zobowiązanie spadkobiercy do złożenia stosownego oświadczenia woli o przeniesienie rzeczy oznaczonej co do tożsamości. Wyrok sądu zastępuje takie oświadczenie woli
• Może być ustanowiony tylko w testamencie w formie aktu notarialnego
• Musi być dokonany na rzecz konkretnej osoby
• Nie można go ustanowić dla spadkobiercy
• Zakaz ustanawiania pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu!

POLECENIE

Spadkodawca może w testamencie włożyć na spadkobiercę lub zapisobiercę obowiązek oznaczonego działania lub zaniechania. (Nie powstaje tu jednak stosunek zobowiązaniowy dłużnik – wierzyciel). Niewykonanie polecenia nie powoduje powstania odpowiedzialności odszkodowawczej.

Nie jest konieczne dokładne określenie podmiotu, na którego rzecz ma być wykonane polecenie. Często spadkodawca zobowiązuje spadkobiercę do użycia w określony sposób uzyskanej wartości majątkowej, np. przeznaczenia danej kwoty na cel dobroczynny. Może być to również polecenie zorganizowania pogrzebu spadkodawcy w określony sposób albo powstrzymania się od kontaktów z określoną osobą.

Polecenie może mieć charakter majątkowy, niemajątkowy, ciągły, jednorazowy lub okresowy.

Wykonania polecenia może żądać każdy ze spadkobierców lub wykonawca testamentu, który czerpie korzyść z polecenia.

SPOSOBY POZBAWIENIA SPADKOBIERCĘ SPADKU – TESTAMENT NEGATYWNY A WYDZIEDZICZENIE

Testament negatywny powstaje, gdy testator nie ustanawia jako spadkobiercy osoby, która znajduje się w kręgu spadkobierców ustawowych. Pomija go. Nie oznacza to jednak, że taka osoba jest zupełnie odsunięta od dziedziczenia. Przysługuje jej bowiem prawo do ZACHOWKU w wysokości ½ wartości części spadku, który przysługiwałby jej, gdyby dziedziczyła z mocy ustawy.

Instytucją, która umożliwia całkowite pozbawienie osoby prawa do majątku po zmarłym jest wydziedziczenie. Wydziedziczenie powoduje pozbawienie prawa do zachowku.

Spadkodawca może wydziedziczyć w testamencie spadkobiercę zaliczającego się do kręgu spadkobierców ustawowych, jeżeli ten:

1) wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;

2) dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;

3) uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

USPRAWNIENIE PROCESÓW ZWIĄZANYCH ZE SPADKOBRANIEM > WYKONAWCA TESTAMENTU

W testamencie możemy również wyznaczyć wykonawcę testamentu. Nie musi być osoba z kręgu spadkobierców, może to być zaufana spadkodawcy osoba trzecia. Wykonawcy testamentu należy się wynagrodzenie stosowanie do nakładu jego pracy, bądź w wysokości wskazanej w testamencie. Sprawuje on piecze nad masą spadkową do chwili działu spadku.

Do jego zadań należy w szczególności: sprawowanie zarządu spadkiem, spłacanie długów spadkowych, wydanie zapisów, wykonanie poleceń, wydanie majątku spadkobiercom najpóźniej po dziale spadku. Wykonawca testamentu jest również zobowiązany do wykonywania zarządu przedmiotem zapisu windykacyjnego do momentu jego objęcia przez zapisobiercę. Jest to bardzo praktyczne rozwiązanie, które może zapobiec ewentualnym sporom na tle działu spadku przez spadkobierców.

Mam nadzieję, że powyższy artykuł pomógł Państwu zrozumieć jakie możliwości daje prawo polskie w zakresie sporządzenia swojego testamentu i przekonał Państwa do podjęcia działań w celu poukładania i zabezpieczenia swoich spraw majątkowych na wypadek śmierci. BĄDŹ ŚWIADOMY SWOICH PRAW.

Autor : Anna Filipek